Het achterhalen van de herkomst van een plaatsnaam is niet eenvoudig. Je hebt daarvoor veel kennis nodig van een taal en nederzettingsgeschiedenis. Door de jaren heen zijn er voor de betekenis van de plaatsnaam Waalwijk enkele oplossingen gegeven.
Een extra moeilijkheid wordt gevormd door het feit dat de schrijfwijze van een plaatsnaam nogal eens wijzigde. Zo schreef men in 1200 Walwic, maar zo'n 30 jaar later alweer Walewijc.
Het woordgedeelte "waal", in het Middelnederlands ook wel "wael" of "wale", heeft als betekenis "diepe poel of plas, bijvoorbeeld ontstaan door een dijkdoorbraak".
Het tweede deel van de plaatsnaam "wijk" heeft als betekenis "nederzetting, vaak met een bepaalde functie". Het komt van het Latijnse "vicus" wat "dorp" of zelfs "straat" kan betekenen.
Zo zou de uiteindelijke uitleg kunnen komen op "nederzetting aan een diepe poel". Het zou logisch zijn wanneer het dan om een handelsnederzetting ging.
Er zijn nog andere verklaringen. Zo wordt de naam ook wel in verband gebracht met het volk van de Walen, maar dit lijkt minder waarschijnlijk.
Een bezoeker van onze website dacht niet dat Waalwijk afgeleid zou zijn van "wijk aan een waal", maar eerder van "wijk aan de Wal". Een dijk werd vroeger ook wel een wal genoemd. Hierbij wordt vooral gedacht aan de 'zeer oude' Winterdijk.
Dit zou kunnen kloppen met de uitspraak van de plaatsnaam door autochtone waalwijkers, phonetisch namelijk "Walwuk", waarbij de tweede letter 'w' wegvalt omdat die wat onhandig in de mond ligt. Zo wordt het dan "wal-uk".
Verder lezen
G.W.J. van Berkel, 'De betekenis van de namen Baardwijk en Waalwijk', De Klopkei 12 (2e kwartaal 1988); 'De betekenis van de naam Besoijen', De Klopkei 12 (4e kwartaal 1988)
Hoe oud is Waalwijk?
Het is niet met zekerheid te zeggen wanneer Waalwijk is gesticht, dus hoe oud Waalwijk precies is. De eerste keer dat de naam voorkomt in oude stukken is in de tekst van een vredesverdrag tussen de graaf van Holland en de hertog van Brabant, vermoedelijk van 9 november 1200.
 |
| Slagenlandschap in de Langstraat |
Waalwijk wordt in dit verdrag als herkenningspunt genoemd bij een grensafbakening en we kunnen dus aannemen dat het al enige tijd bestond. De plaats zal dus in ieder geval vóór 1175 zijn gesticht.
Uit archeologisch onderzoek blijkt verder dat zo rond het jaar 1000 de eerste bewoners zich al in deze streek hebben gevestigd. Zij gingen wonen op de hoge oeverwal langs de Maas om vanuit die positie een start te maken met het ontginnen van de uitgestrekte veengronden.
Overigens hoort Waalwijk ook pas vanaf 1232 tot het hertogdom Brabant, want in dat jaar verkoopt Diederik van Althena Waalwijk aan Hendrik I, hertog van Brabant.
 |
| Fragment van de akte d.d. 8 februari 1232 waarin Diederik van Altena ten behoeve van de hertog van Brabant afstand doet van de heerlijkheden Drunen en Waalwijk, waarbij hij zich de inkomsten voorbehoudt totdat de hertog hem 185 mark zal hebben betaald (GAW). |
Verder lezen
Jos Coopmans, 'Het openbaar bestuur van Waalwijk en Drunen in de landsheerlijke tijd, 1200-1629. Een rechtshistorische vergelijking', De Klopkei 26 (1e en 2e kwartaal 2002)
Is Waalwijk een stad of een dorp?
Iedere tijd kent zo weer haar eigen criteria wat een plaats tot een stad of een dorp maakt. Wordt tegenwoordig vooral gekeken naar bijvoorbeeld het inwonertal en een eventuele regiofunctie van een plaats, vroeger speelden geheel andere factoren een rol.
 |
| De Langstraat in 1748, fragment van een kaart van Johannes Condet (foto Gemeentearchief Waalwijk) |
Zo verleende hertog Jan II van Brabant in 1303 stadsrechten aan Waalwijk, wat toen niet veel groter was als vele dorpen in de nabije omgeving. De hertog wilde echter van Waalwijk, als een soort van Brabantse buitenpost gelegen in Hollands gebied, waarschijnlijk een militair bolwerk maken. Ook kregen de Waalwijkers marktrechten en eigen rechtspraak.
 |
| Stadszegel van Waalwijk (foto Gemeente Waalwijk) |
Lang kon de stad niet genieten van haar nieuwe status, want een jaar later tijdens een oorlog tussen Holland en Brabant nam de hertog van Brabant zijn toevlucht tot Waalwijk waarop de Hollanders Waalwijk verwoestten. In ieder geval vanaf die tijd heeft Waalwijk bijvoorbeeld nooit een ommuring gekend en kreeg zij ook nooit de uiterlijke kenmerken van een echte stad.
Binnen de gemeenschappen behoort Waalwijk dan ook eigenlijk tot de categorie van vrijheden. Een vrijheid kan gezien worden als een plaats met meer rechten dan een dorp, maar met minder rechten dan een stad. Waalwijk was dus een soort van halfstad.
Tegenwoordig wordt Waalwijk tot de middelgrote steden van Brabant en Nederland gerekend, onder meer door het aantal inwoners, haar bedrijventerreinen en de functie voor de omliggende plaatsen, bijvoorbeeld waar het voorzieningen betreft zoals het hebben van een ziekenhuis.
 |
| De flat aan het Larixplein te Waalwijk, gebouwd eind jaren '60, is één van de weinige uitingen van hoogbouw in Waalwijk (foto Ton de Groot) |
Maar ook nu nog ontbeert Waalwijk uiterlijk enkele typisch stedelijke kenmerken. Zo is slechts op bescheiden schaal hoogbouw gepleegd. Velen zien de stad dan nog gewoon als een groot dorp. Misschien dat die mentaliteit nog steeds kenmerkend is voor de Waalwijker.
Verder lezen
Joost Rosendaal, 'Waalwijk, stad of dorp?', De Klopkei 6 (april 1983)
Hoe is Waalwijk ontstaan?
Zo rond het jaar 1000 vestigden zich de eerste bewoners op een oeverwal langs de Maas ter hoogte van de huidige Langstraat. Het landschap zag er in die tijd wel tamelijk anders uit dan nu het geval is. Veengronden strekten zich uit van de Maas in het noorden tot de Loonse en Drunense Duinen in het zuiden.
Die vroege kolonisten begonnen met het aanleggen van een eenvoudige verbindingsweg over de zandrug en het kappen van bossen in de omgeving. Daarna kon gestart worden met het ontginnen van het veen. Door dit ontginnen zou het voor de Langstraat typische slagenlandschap ontstaan.
Iedere bewoner kreeg een zogenoemde concessie toegewezen, een strook grond van slechts enkele tientallen meters breed, maar wel tot meer dan een kilometer in lengte. Deze grondstrook, ook wel slag genaamd, werd aan weerszijden begrensd door sloten om het gebied te ontwateren. Aan het einde van de slagen lag de achterkade, een lage dijk.
Het is duidelijk dat een goede samenwerking tussen de bewoners in de ontstane bewoningsassen nodig was.
Enkele meters onder het veen bevond zich zandgrond dat naderhand geschikt werd gemaakt voor akkerbouw. Echter, na enige decennia van ploegen en ontwateren werd deze grond minder geschikt. Op zo'n moment moesten de bewoners van deze streek nieuwe slagen uitzetten en dieper naar het zuiden toe het verdere veen ontginnen.
De oude nederzetting werd vaak verlaten om op de achterkade nieuwe huizen te bouwen van waaruit gewerkt kon worden. In de Langstraat, met name in de noordelijke polders, komen we nog herhaaldelijk Oude Straten tegen op de landkaarten, die dus duiden op zo'n verlaten bewoningsas.
Waalwijk strekte zich in de 13de eeuw inmiddels uit tot aan de Meerdijk in het zuiden. Verder kon ook niet, want dan stuitte men op het eigendom van de heer van Loon op Zand. De oude en verlaten landbouwgebieden in het noorden werden in gebruik genomen als grasland.
Het is niet precies bekend welke bewoningsassen in deze omgeving gelegen hebben en wanneer zij als zodanig in gebruik waren. Door archeologisch onderzoek probeert men daar nu steeds meer achter te komen.
Een grote invloed op de ontwikkeling van Waalwijk had verder nog de St. Elisabethsvloed van 1421. Of alle inwoners in die tijd al woonden op de toenmalige achterkade, waar nu de Grotestraat loopt, is niet bekend, maar tijdens de Elisabethsvloed kwam alle grond tot aan deze kade onder water te staan. In ieder geval vanaf dat moment is die kade de plaats geworden van waaruit Waalwijk zich zou gaan ontwikkelen.
In de jaren na de overstromingen werd de Winterdijk aangelegd en werd gestart met het oprichten van de eerste grote gebouwen in Waalwijk, te weten de oude kerk aan de voormalige haven en het inmiddels verdwenen klooster Nazareth.
Verder lezen
Piet de Jongh, 'Waalwijk, een bewoningsas in een veenmoeras. Een inleiding over de cultuurhistorie van het landschap rond Waalwijk', De Klopkei 20 (3e kwartaal 1996)
Die vroege kolonisten begonnen met het aanleggen van een eenvoudige verbindingsweg over de zandrug en het kappen van bossen in de omgeving. Daarna kon gestart worden met het ontginnen van het veen. Door dit ontginnen zou het voor de Langstraat typische slagenlandschap ontstaan.
Iedere bewoner kreeg een zogenoemde concessie toegewezen, een strook grond van slechts enkele tientallen meters breed, maar wel tot meer dan een kilometer in lengte. Deze grondstrook, ook wel slag genaamd, werd aan weerszijden begrensd door sloten om het gebied te ontwateren. Aan het einde van de slagen lag de achterkade, een lage dijk.
Het is duidelijk dat een goede samenwerking tussen de bewoners in de ontstane bewoningsassen nodig was.
Enkele meters onder het veen bevond zich zandgrond dat naderhand geschikt werd gemaakt voor akkerbouw. Echter, na enige decennia van ploegen en ontwateren werd deze grond minder geschikt. Op zo'n moment moesten de bewoners van deze streek nieuwe slagen uitzetten en dieper naar het zuiden toe het verdere veen ontginnen.
De oude nederzetting werd vaak verlaten om op de achterkade nieuwe huizen te bouwen van waaruit gewerkt kon worden. In de Langstraat, met name in de noordelijke polders, komen we nog herhaaldelijk Oude Straten tegen op de landkaarten, die dus duiden op zo'n verlaten bewoningsas.
Waalwijk strekte zich in de 13de eeuw inmiddels uit tot aan de Meerdijk in het zuiden. Verder kon ook niet, want dan stuitte men op het eigendom van de heer van Loon op Zand. De oude en verlaten landbouwgebieden in het noorden werden in gebruik genomen als grasland.
Het is niet precies bekend welke bewoningsassen in deze omgeving gelegen hebben en wanneer zij als zodanig in gebruik waren. Door archeologisch onderzoek probeert men daar nu steeds meer achter te komen.
Een grote invloed op de ontwikkeling van Waalwijk had verder nog de St. Elisabethsvloed van 1421. Of alle inwoners in die tijd al woonden op de toenmalige achterkade, waar nu de Grotestraat loopt, is niet bekend, maar tijdens de Elisabethsvloed kwam alle grond tot aan deze kade onder water te staan. In ieder geval vanaf dat moment is die kade de plaats geworden van waaruit Waalwijk zich zou gaan ontwikkelen.
In de jaren na de overstromingen werd de Winterdijk aangelegd en werd gestart met het oprichten van de eerste grote gebouwen in Waalwijk, te weten de oude kerk aan de voormalige haven en het inmiddels verdwenen klooster Nazareth.
Verder lezen
Piet de Jongh, 'Waalwijk, een bewoningsas in een veenmoeras. Een inleiding over de cultuurhistorie van het landschap rond Waalwijk', De Klopkei 20 (3e kwartaal 1996)
Hoe ziet het gemeentewapen van Waalwijk eruit?
 |
| Wapen van Waalwijk (afbeelding www.ngw.nl) |
Op 14 november 1997, nadat de herindeling van Waalwijk met Sprang-Capelle en Waspik was voltooid, werd ook het nieuwe gemeentewapen vastgesteld. Dat wapen was, net als haar voorganger, gebaseerd op het oude hertogelijke wapen van Brabant, dat wat betreft Waalwijk al voorkomt op zegels uit de 14e eeuw.
Het wapen is een combinatie van de gouden Brabantse leeuw en de rode Limburgse leeuw en hangt aan een eikenboom. Toch zijn er door de geschiedenis heen nog enige kenmerken gewijzigd van het wapen. Zo hing het wapen eerst aan een tak van de boom, terwijl het er tegenwoordig voor hangt. Ook de kleuren van de leeuwen zijn enigszins veranderd.
Meer informatie over het gemeentewapen van Waalwijk is ook te vinden op de website van Nederlandse Gemeentewapens. Vanaf die pagina kunt u daarnaast beschrijvingen en afbeeldingen opvragen van de vroegere gemeentewapens van álle dorpen die tot de huidige gemeente behoren.
Verder lezen
Jac. Biemans, 'Wapens, vlaggen en ambtsketens van de gemeente Waalwijk in heden en verleden', De Klopkei 22 (1e kwartaal 1998)
Heeft Waalwijk een volkslied?
Waalwijk heeft, net als de provincie Noord-Brabant overigens, geen officieel volkslied. Maar we hebben wel een officieus volkslied! Michel (Chel) Hooijmaaijer componeerde ruim een halve eeuw geleden, op 2 januari 1958 om precies te zijn, een lied met de titel Ode aan Waalwijk.
Met dit muziekstuk brengt de Waalwijker onder woorden wat hij voelt bij Waalwijk. Het is in feite echt een Waalwijks volkslied geworden. Het lied is als mp3-bestand vanaf deze website te downloaden. De tekst van het lied vindt u hieronder.
Ode aan Waalwijk
Tekst en muziek: Michel Hooijmaaijer
Gemaakt op 2 januari 1958
1.
Waar men van huiden en vellen het leer maakt,
En uit het leder de schoenen ontstaan.
Waar achter Baardwijk de zon 's ochtends opstaat,
Achter Besoijen weer onder zal gaan.
Waar men graag wandelt of zit in het park,
's Avonds soms kuiert aan de Winterdijk.
Dat is de stad in Noord-Westelijk Brabant,
Centrum der Langstraat, mijn mooie Waalwijk.
Refrein
Dat is mijn Waalwijk met zijn polders en zijn heide,
Centrum der Langstraat, stad van schoenen en van leer.
Met in het Noorden het verre uitzicht op zijn weiden,
En Zuidelijk zijn bossen vol intieme sfeer.
2x
2.
Waar de historie uit vroegere tijden,
In de oude toren van Baardwijk voortleeft.
Waar Hertog Jan eens zijn aandacht aan wijdde,
Waardoor mijn Waalwijk nog stadsrechten heeft.
Hervormde kerk, daar ginds aan de haven,
Stukje historie zo mooi en zo rijk.
Waar Hugo de Groot eens zijn vrijheid mocht krijgen,
Dat is het stadje, mijn mooie Waalwijk.
Refrein
3.
Waar vind je een raadhuis, zo statig en stijlvol,
Waarop de koeien steeds houden de wacht?
Zij zijn het symbool van schoenen en leder,
Dat in mijn Waalwijk zo veel voorspoed bracht.
Waar vind je een aandenken nog uit die jaren,
Aan hen die vielen in de oorlogsstrijd?
Ons mooie standbeeld zal in zich bewaren,
De stille gedachten uit die trieste tijd.
Refrein
4.
Waar zich verheft hoog boven de kruinen,
De ranke torenspits van de Sint-Jan?
Waar men graag dwaalt door bossen en duinen,
Dat is mijn Waalwijk, daar zing ik nu van.
Of je nog jong bent of oud reeds van jaren,
Leef je er arm, toch ben je er rijk.
Een mooier plekje zul je niet vinden,
Dan het centrum der Langstraat, mijn mooie Waalwijk.
Refrein